Czym są utwory audiowizualne?

Utwór audiowizualny (np. film lub program telewizyjny) to przede wszystkim utwór chroniony prawem.

Zgodnie z art. 1 Ustawy przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Taki przejaw twórczej działalności jest zwany w Ustawie utworem. W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory audiowizualne (w tym filmowe).

Według art. 6 Ustawy utworem opublikowanym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy (legalnie) został zwielokrotniony i którego egzemplarze zostały udostępnione publicznie.

Filmy, seriale czy nagarnia koncertów dostępne w sklepach i wypożyczalniach są przeznaczone wyłącznie do użytku domowego. Dotyczy to również odtwarzania programów telewizji kablowej i satelitarnej.

Większość filmów i innych utworów audiowizualnych legalnie wprowadzonych do obrotu na nośnikach wideo, takich jak płyty DVD i Blu-Ray, jest przeznaczona wyłącznie do osobistego, prywatnego wykorzystania w warunkach domowych. Informacja o zakresie zezwolenia na korzystanie z danego egzemplarza jest umieszczona na tym egzemplarzu lub jego opakowaniu. Należy zapoznawać się z ostrzeżeniami umieszczanymi na egzemplarzach utworów audiowizualnych dotyczącymi naruszenia praw wyłącznych podmiotów uprawnionych z tytułu praw autorskich – ostrzeżenia te dotyczą naruszeń prawa autorskiego w przypadku korzystania z utworu w sposób wykraczający poza zakres przewidziany Ustawą i zezwoleniem uprawnionego podmiotu.

Zgodnie z Ustawą odrębnym polem eksploatacji (tj. sposobem korzystania z utworów) jest tzw. publiczne odtworzenie utworu. Umożliwienie publicznego dostępu do utworu poprzez jego publiczne odtworzenie wymaga posiadania licencji czyli zezwolenia podmiotu uprawnionego z tytułu praw autorskich. Odtwarzanie filmów czy programów telewizyjnych w miejscu publicznym bez licencji jest nielegalne!

Co to jest publiczny pokaz (publiczne odtworzenie / wyświetlenie) filmu lub innego utworu audiowizualnego?

Według art. 6 Ustawy odtworzeniem utworu jest między innymi jego udostępnienie przy pomocy nośników dźwięku i obrazu, na których utwór został zapisany.

Publiczne odtworzenie utworu (programu lub filmu) to, najkrócej ujmując, każdy pokaz utworu odbywający się poza domem, dla osób pozostających w innych relacjach niż rodzinne więzy

Zgodnie z art. 6 publiczne odtworzenie utworu jest jednym z pól eksploatacji, za które autorowi bądź producentowi należy się wynagrodzenie.

Filmy jako utwory audiowizualne są przedmiotem praw autorskich. Z reguły prawa autorskie do eksploatacji utworów audiowizualnych służą ich producentom. Zatem publiczne odtwarzanie filmów może się co do zasady odbywać wyłącznie za zgodą producenta (więcej w dziale „Kto w przypadku publicznego odtwarzania utworów audiowizualnych udziela licencji?”).

Również w przypadku audycji i programów telewizyjnych emitowanych na antenie stacji telewizyjnych, prawa autorskie służą ich producentom i mogą być one odtwarzane wyłącznie za ich wiedzą i zgodą.

Licencje na publiczne korzystanie z utworów są zwykle odpłatne. Wynagrodzenie stanowić ma rekompensatę dla producenta w związku z wysokimi wydatkami poniesionymi na produkcję danego utworu. Gdyby nie fakt, że producent spodziewa się wynagrodzenia w związku z poniesieniem wydatków na produkcję, nie inwestowałby w stworzenie filmu czy programu telewizyjnego.

Podsumowując, jeżeli w salonie, hotelu, sklepie, restauracji czy w autokarze itp. odtwarzamy filmy bądź inne utwory audiowizualne, to mamy obowiązek uzyskać zezwolenie producenta (licencję) na takie odtwarzanie a następnie winniśmy (zgodnie z warunkami licencji) rozliczyć się za to z producentem utworu, jego lokalnym dystrybutorem lub Motion Picture Licensing Company Polska, która na terenie Polski reprezentuje zbiorczo prawie tysiąc producentów filmowych i telewizyjnych (więcej w części „Misja MPLC”).

Wyjątkiem od powyższej zasady jest odtwarzanie filmów przez instytucje oświatowe (szkoły) na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych, o czym szerzej poniżej.

Co to jest dozwolony użytek?

Dozwolony użytek: w prawie własności intelektualnej - ograniczenie monopolu podmiotu uprawnionego z tytułu praw autorskich polegające na zezwoleniu na korzystanie, bez konieczności uzyskiwania jego zgody, z już rozpowszechnionego utworu pod ściśle określonymi warunkami i w ściśle określonych sytuacjach.

Ustawa zawiera zamknięty katalog sytuacji, w których może dojść do takiego korzystania bez zgody twórcy. W praktyce najbardziej znanymi postaciami dozwolonego użytku są: tzw. użytek osobisty (prywatny) oraz prawo cytatu. Jedną z form dozwolonego użytku jest również wykorzystywanie utworów w dydaktyce potocznie nazywane wyjątkiem edukacyjnym, o czym szerzej mowa poniżej.

Użytek osobisty (prywatny) - art. 23 Ustawy stanowi, że "bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego". Kolejny ustęp stanowi, że "zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego. Trudno zatem mówić, aby publiczne odtworzenie filmu lub programu telewizyjnego mogło się mieścić w ramach tego wyjątku. Aby wyjątek ten mógł mieć zastosowanie należy mieć bowiem do czynienia z kręgiem osób pozostających w „związku osobistym”. W przypadku kiedy udostępniającym nie jest osoba prywatna, a firma bądź instytucja, z oczywistych względów o takich relacjach nie może być mowy.

Wyjątek edukacyjny (czyli dozwolony użytek wykraczający poza zakres osobisty) - art. 27 Ustawy stanowi, że „Instytucje oświatowe, uczelnie oraz jednostki naukowe, w rozumieniu ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki, mogą na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia badań naukowych, korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów”, za co uprawnionym z tytułu praw autorskich nie będzie należne wynagrodzenie. Jeżeli jednak cele dydaktyczne miałyby być realizowane poprzez odtwarzanie filmów, wówczas element ten (jako sposób osiągania celów kształcenia) powinien zostać uwzględniony w ścisły sposób w programie nauczania zatwierdzonym przez dyrektora szkoły.

Wszelkie przypadki odtwarzania filmów nieujęte w programie nauczania nie będą spełniały wymogu realizowania celów dydaktycznych, o którym mowa w art. 27 Ustawy. Tym samym odtwarzanie filmów nieobjęte programem nauczania nie będzie mogło się odbywać w ramach dozwolonego użytku bez wynagrodzenia dla podmiotów praw do tego filmu.

W szczególności odtwarzanie filmów dla rozrywki uczniów w świetlicach i bibliotekach odbywać się powinno wyłącznie po uzyskaniu zgody podmiotu praw autorskich w formie stosownej umowy licencyjnej. Nie ulega wątpliwości, że takie odtwarzanie pozbawione jest cech działalności dydaktycznej i jako takie nie może stanowić o powołaniu się przez placówkę oświatową prowadzącą świetlicę czy bibliotekę na art. 27 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Kto w przypadku publicznego odtwarzania utworów audiowizualnych udziela licencji?

Autorskie prawa majątkowe przysługują twórcy utworu.

Według art. 17 Ustawy twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodznenia za korzystanie z utworu.

W przypadku utworów audiowizualnych - jakimi są filmy - autorskie prawa majątkowe przysługują ich producentom.

Art. 70 ustawy przyznaje szczególny status producentowi utworu audiowizualnego ustanawiając domniemanie, że nabywa on na mocy umowy o stworzenie utworu, który ma być wykorzystany w utworze audiowizualnym lub umowy o wykorzystanie w utworze audiowizualnym już istniejącego utworu (na przykład scenariusza lub muzyki), wyłączne prawa majątkowe do eksploatacji takiego utworu w ramach utworu audiowizualngo jako całości. Podobnie jest w przypadku umowy o współudział artysty wykonawcy (np. aktora) w realizacji utworu audiowizualnego.

W okresie od premiery kinowej filmu do momentu wydania go na płytach DVD i Blu-Ray licencji na publiczny pokaz z kopii filmowej może udzielić producent lub kinowy dystrybutor. Od momentu wydania filmu, na nośnikach video powszechnie dostępnych na rynku licencję na publiczne pokazy z tych nośników można również uzyskać od dystrybutora Home Video (pod warunkiem, że posiada stosowne prawa) lub od Motion Picture Licensing Company.

MPLC reprezentuje ponad 950 producentów filmowych i telewizyjnych. Żadna inna organizacja nie jest uprawniona do występowania w imieniu tych producentów w zakresie licencjonowania publicznego odtwarzania. Opłaty pobierane przez ZAiKS nie stanowią wynagrodzenia dla producenta i ich uiszczanie nie stanowi o legalności publicznej eksploatacji filmu (o czym szerzej poniżej).

Dodatkowe wynagrodzenie dla współtwórców i artystów wykonawców

Zgodnie z art. 70 Ustawy współtwórcom utworu audiowizualnego oraz artystom wykonawcom przysługuje prawo dodatkowego wynagrodzenia z tytułu jego eksploatacji na różnych polach, w tym z tytułu jego publicznego odtwarzania. Ten sam artykuł w ust. 3 wskazuje, że stosowne wynagrodzenie wypłacane jest za pośrednictwem właściwej organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i pokrewnymi. Taką instytucją jest na przykład ZAIKS.

Uwaga! Opłaty pobierane przez ZAiKS nie stanowią wynagrodzenia dla producenta i ich opłacenie nie upoważnia do legalnego publicznego odtwarzania utworów. Tak zwana licencja niewyłączna, jakiej udziela ZAiKS, jest jedynie środkiem realizacji uprawnienia do dodatkowego wynagrodzenia na rzecz współtwórców utworów zawartych w filmie, programie telewizyjnym czy nawet w reklamach telewizyjnych i wykonawców. W praktyce oznacza to, że opłata na rzecz ZAiKSu nie powoduje, że utwór jest wykorzystywany legalnie. Prawa producenta pozostają odrębną kwestią. Należy pamiętać, że z reguły to wyłącznie producent jest uprawniony do tego, aby zezwalać na korzystanie z utworu audiowizualnego jako takiego i jemu należne jest wynagrodzenie za udzielenie takiej zgody.

Jakie są konsekwencje nielegalnego publicznego odtwarzania filmów i innych utworów audiowizualnych?

Jeśli eksploatacja filmu odbywa się bez zgody producenta, czyli bez licencji, dochodzi do naruszenia autorskich praw majątkowych, co skutkuje możliwością skierowania wobec naruszyciela roszczeń cywilnoprawnych przewidzianych Ustawą. Naruszenie autorskich praw majątkowych jest ponadto zagrożone sankcjami karnymi.

Art. 116 Ustawy stanowi, że umyślne korzystanie z utworu bez uprawnienia lub wbrew jego warunkom podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub karze pozbawienia wolności do lat 2. Karze pozbawienia wolności do lat 3 podlega ten, którego działalność miała na celu osiągnięcie korzyści majątkowej. Jeszcze większe zagrożenie ustalono dla osób, które z naruszeń praw autorskich uczyniły sobie stałe źródło dochodu oraz osób, które organizują lub kierują działalnością polegającą na naruszaniu praw autorskich (kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat). Nawet nieumyślne naruszenie praw autorskich może skutkować odpowiedzialnością karną.

Prawo przewiduje również odpowiedzialność podmiotów zbiorowych (osób prawnych i innych jednostek) za czyny zabronione pod groźbą kary, w tym za naruszenie praw autorskich. Podmioty takie mogą być pociągnięte do odpowiedzialności za czyny sprzeczne z prawem popełnione przez osoby fizyczne działające w imieniu lub w interesie tego podmiotu, jeżeli takie zachowanie osoby fizycznej mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, choćby niemajątkową.

Sąd może orzec wobec podmiotu zbiorowego karę pieniężną w wysokości 1 000 do 5 000 000 PLN (maksymalnie 3% przychodu osiągniętego w danym roku obrotowym).
Prawo przewiduje również m. in. możliwość orzeczenia zakazu korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi.
Sąd może również orzec podanie wyroku do publicznej wiadomości. Orzeczenie kary przewidzianej w przepisach dotyczących odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary nie wyłącza odpowiedzialności cywilnej (odszkodowawczej. 
Również osoba, która tylko wynajmuje pomieszczenie i/lub pojazd, w którym odbywają się pokazy filmowe może zostać pociągnięta do odpowiedzialności.

W art. 121 w przypadku skazania za czyn określony m. in. w art. 116 Ustawy, sąd orzeka przepadek przedmiotów pochodzących z przestępstwa, chociażby nie były własnością sprawcy. Sąd może również orzec przepadek przedmiotów służących do popełnienia przestępstwa, chociażby nie były własnością sprawcy.

Podmiot, którego prawa zostały naruszone, zgodnie z art. 79 Ustawy, może żądać od osoby/podmiotu, która naruszyła autorskie prawa majątkowe między innymi: zaniechania naruszania, usunięcia skutków naruszania, wydania uzyskanych korzyści, naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych lub poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione - trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu. Roszczeń z tytułu naruszenia praw autorskich pokrzywdzony może dochodzić w postępowaniu karnym, ale może też wystąpić na drogę cywilną. 

Niezależny Podmiot Zarządzający

TAGI: UŻYTEK DOMOWY, UŻYTEK PRYWATNY, UŻYTEK OSOBISTY, WYKORZYSTYWANIE FILMÓW, PUBLICZNE ODTWARZANIE FILMÓW, WYŚWIETLANIE BAJEK, PRAWO AUTORSKIE, DARMOWE PROJEKCJE FILMÓW, BEZPŁATNE SEANSE FILMOWE, NIEKOMERCYJNE POKAZY FILMOWE